خانواده رکن اساسی جامعه است و زنان به عنوان محوراصلی خانواده در تامین سلامت این رکن مهم نقش ویژه‌ ای بر عهده دارند. یکی از مهم‌ ترین شاخص‌ های جامعه  پویا و سعادتمند، برخورداری از جمعیت جوان می‌ باشد و نقش کلیدی زن در تولید مثل و بقای نسل بر هیچ کس پوشیده نیست.

 

در قرآن کریم و روایات گوناگون نیز کلمه  «امّ» یا مادر  بطور فراوان ذکر شده است. این واژه به معنای ریشه و سرچشمه است. در حقیقت مادر، اصل، ریشه و سرچشمه کودک است و خداوند در قرآن کریم از رنج‌ ها و مرارت‌ های مادران در دوران حمل می‌ فرماید: «و حملته امّه کرها» (سوره احقاف، آیه ۱۵). همچنین در همین آیه مبارکه، به سختی و رنج فراوانی که مادر در هنگام زایمان و وضع حمل متحمل می‌ شود اشاره می‌ کند: «وضعته کرها».

 

افزون بر اشاره متون دینی و روایات اسلامی، آثار تاریخی به جامانده از گذشته نیز حاکی از آگاهی گذشتگان از  اهمیت فراوان جایگاه زن درتولید مثل و تلاش آن‌ ها برای تسهیل هرچه بیشتر و خوشایندسازی زایمان برای زن بوده است.

 

درد از همان ابتدای خلقت با بشر همراه بوده است و انسان همیشه سعی داشته به روش‌ های گوناگون با آن مبارزه کند. یکی از شدیدترین این دردها، درد زایمان است. متاسفانه این روزها با وجود عوارض متعدد جراحی سزارین، برخی مادران برای رهایی از درد زایمان، این جراحی را به صورت انتخابی جایگزین زایمان طبیعی می‌ کنند.

 

زایمان طبیعی بخصوص زایمان طبیعی بی‌ درد از بیش از سه دهه پیش در اغلب کشورهای پیشرفته به دلیل عوارض ناشی از بی‌ هوشی و جراحی سزارین، متداول شده است.

 

در کشور ما نیز در سال‌ های اخیر زایمان بی‌ درد در اکثر مراکز زایمانی به عنوان یکی از شیوه‌ های نوین زایمان به کار می‌ رود و با بهره‌ گیری از تکنیک‌ های جدید و بدون عوارضی که برای انجام زایمان بی‌درد در اختیار است، دردهای هنگام زایمان کاهش قابل توجهی می‌ یابد. این روش می‌ تواند از افزایش تعداد سزارین‌ هایی که به دلیل ترس از درد زایمان انجام می‌ شود، به طور چشم‌ گیری بکاهد و تاثیر به‌ سزایی در افزایش سلامت زنان، باروری و تولید مثل و به دنبال آن مسئله مهم امروز کشور ما یعنی توسعه جوان‌ سازی جمعیت داشته باشد.

 

دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی همگام با قانون جوانی جمعیت جهت توسعه هر چه بیشتر این مهم و با عنایت به نقش زایمان طبیعی بی‌درد در خوشایند سازی زایمان و رقم خوردن تجربه ایی خوشایند برای مادر و حمایت هر چه بیشتر و تشویق به تجربه مجدد زایمان درچهل و پنج مرکز زایمانی خود انواعی از زایمان طبیعی   بی درد را اجرا و به جدیت رصد میکند.

 

روش‌ های کاهش درد زایمان

به طور کلی به انجام هر گونه اقداماتی که منجر به کاهش درد حین زایمان شود و زایمان را تسهیل کند، هم‌ چنین بر انقباض‌ های رحمی، سطح هوشیاری و ارتباط کلامی بین مادر و نوزاد تاثیر منفی نگذارد، اطلاق می‌ شود. این روش‌ ها به دو دسته روش‌ های کاهش درد غیر دارویی و دارویی تقسیم‌ بندی می‌ شوند.

 

روش‌های غیر دارویی

 

روش‌ های غیر دارویی تا حد زیادی درد زایمان را کمتر می‌ کنند، اما کاملا درد را از بین نمی‌ برند و شامل روش‌ های سایکولوژیک یا روانی، روش تحریک پوستی، هیپنوتیزم، ماساژو آروماتراپی، طب سوزنی و فشاری، ورزش، آب‌ درمانی، سرما و گرما درمانی، هستند.

 

انواع روش‌های دارویی

1- بیهوشی موضعی یا local anesthesia

۲. استفاده ازداروهای آرام‌ بخش sedative

۳. روش‌ های رژیونال شامل، بلوک پودندال، اپیدورال، اسپاینال، گاز انتونوکس

در صورت تمایل و درخواست مادر پس از ارزیابی وضعیت مادر و جنین توسط پزشک متخصص زنان و بی‌ هوشی، نوع مناسب بی‌ دردی برای مادر انتخاب می‌ شود.

شیوه رایج برای زایمان بی‌ درد استفاده از روش‌ های رژیونال است که به طور خلاصه به شرح آنها خواهیم پرداخت.

 

بلوک پودندال:

در این روش تزریق ماده بی‌ حسی در ناحیه پودندال موجب بلوک اعصاب واژن می‌ شود و درد زایمان را کاهش می‌ دهد.  

 

اپیدورال:

در بی‌ حسی اپیدورال پزشک متخصص بی‌ هوشی با استفاده از یک سوزن استاندارد از طریق فضای بین مهره‌ ای ستون فقرات داروی بی‌حسی را به اطراف پوشش حفاظتی نخاع تزریق می‌ کند که موجب می‌ شود پیام‌ های دردی که از نخاع به طرف مغزحرکت می‌ کند، سرکوب شود. در این روش سوزن و داروی بی‌ حسی به داخل مایع مغزی نخاعی (بر خلاف بی‌حسی اسپاینال) وارد نمی‌ شود.

مزایای بی‌ حسی اپیدورال

1-ثربخشی بسیار بالا که تا پایان زایمان نیز پابرجا خواهد بود.

2-مراحل مختلف زایمان با شدت‌ های متغیر درد همراه است. با به کارگیری روش بی‌ حسی اپیدورال، پزشک قادر خواهد بود تا در صورت لزوم، دوز تزریق داروی بی‌ حسی را افزایش دهد تا با تشدید درد زایمان مقابله کند.

3- مادر درحین زایمان هوشیار است و میتواند انقباضات رحمی را بدون درد حس کند و مشارکت فعال درتولد نوزاد داشته و لحظه تولد خود را به خوبی حس کند.

4- برخلاف بیهوشی سیستمیک، در روش اپیدورال، تنها مقدار ناچیزی از داروهای بی‌ حسی به نوزاد می‌ رسند.

5-همچنین اگر حین زایمان طبیعی سزارین اندیکاسیون پیدا کند، با وجود کاتتر اپیدورال نیازی به بیهوشی عمومی نیست.

 

گاز انتونکس

گاز انتونکس یکی از رایج‌ ترین روش‌های زایمان بدون درد است. انتونوکس گازی بی‌ رنگ و بی‌ بو بوده و شامل گا‌ زهای اکسیژن و نیتروس‌ اکساید  می‌ باشد و خاصیت ضددردی آن هم مربوط به گاز نیتروس اکساید است. این گاز ۱۵ ثانیه پس از استنشاق وارد مغز و نخاع می‌ شود و ۳۰ ثانیه پس از استنشاق گاز افزایش هورمون آندروفین‌ (مسکن‌های طبیعی بدن)   باعث بی‌ دردی، آرامش، عدم‌ توجه به محیط اطراف و تا حدی سرخوشی در فرد می‌ شود و ۴۵ ثانیه پس از استنشاق اثر آن به حداکثر می‌ رسد و پس از قطع گاز سریعا اثراتش حذف می‌ شود.

مادر برای استفاده از آن باید کمی قبل از شروع انقباض و درد شروع به استنشاق این گاز کند. نفسها باید عمیق و آهسته باشد و برای جلوگیری از کاهش سطح هوشیاری  باید استفاده از آن را مدیریت شود و در زمان‌ هایی که   مادر درد ندارد این گاز را استنشاق ننماید.

 

مزایای گاز انتونکس

-این گاز درد زایمان طبیعی را تقریبا ۵۰ درصد کاهش می‌ دهد.

-اثرات آن سریع و با گذشت چند ثانیه شروع شده و با قطع استفاده از آن به سرعت ناپدید می‌ گردد.

-عوارض جدی برای مادر ندارد و در صورت بروز، عوارض بسیار جزئی و گذرا مانند گیجی، خواب آلودگی، خشکی دهان و… دارد.

-عوارضی برای سلامتی نوزاد ندارد.

-استفاده از انتونکس آسان است و حتی خود بیمار هم می‌ تواند به وقت نیاز از آن استفاده کند.

-در هر مرحله‌ ایاز زایمان طبیعی قابل استفاده است.

-میزان گاز مورد مصرف قابل تنظیم می‌ باشد.

اسپاینال

در روش اسپاینال سوزنی که برای تزریق استفاده می‌ شود، سوزنی بسیار نازک‌ است و در محلی به نام کیسه حاوی مایع مغزی نخاعی وارد می‌ شود که به علت محل تزریق با وجود اینکه میزان دارویی که برای مادر تزریق می‌ شود، حجم کمتری نسبت به بی‌حسی اپیدورال دارد، دارو سریع‌ تر اثر می‌ کند و در نهایت مادر زودتر بی‌حس می‌ شود؛ اما اسپاینال نسبت به اپیدورال عارضه‌ های بیشتری را در پی دارد. این روش به علت کوتاهی زمان بی‌دردی و عدم توانایی مادر در مشارکت در زایمان بیشتر برای سزارین مورد استفاده قرار میگیرد.